سازهای کوبه ای به چه سازهای گفته می شود؟ بررسی کامل الناز معصومی نوازنده و مدرس سازهای کوبه ای
سازهای کوبه ای به چه سازهای گفته می شود؟
سازهای کوبهای، سرگذشتی به قدمت تاریخ بشریت
تاریخچه سازهای کوبه ای
اگر حنجرهی انسان و صدای ساطعشده از آن را در نظر نگیریم، صدای ساز کوبهای را میتوان اولین طنینی دانست که انسان به زمین هدیه داده است.(در ادامه انواع ساز ساز های کوبه ای به صورت ویدئویی و مقاله توسط الناز معصومی بررسی شده است) سازهای کوبهای از زمان پیدایش بشر خاکی تاکنون، همواره در تاریخ وجود داشته است. درواقع هرآن چه که امروزه بهعنوان آلات موسیقی میشناسیم، ریشه در سازهای کوبهای دارد. نواختن و ضربه زدن بهمنظور تولید صدا، در حقیقت در وجود تمامی انسانها نهادینهشده و لذتبخش است. برای درک بهتر این مسئله کودکی در جنگلهای آفریقا و یک کودک شهری با زندگی مدرن را در نظر بگیرید. هردوی آنها بهمحض ورود به دنیای کودکانه شروع به ضربه زدن به اجسام اطراف، برای تولید صدا میکنند. باید توجه داشته باشید که آنها، مانند یک پیانیست یا نوازنده ویولن عمل نمیکنند، بلکه برای تولید صدا و موسیقی بدون هیچ آموزشی از ضربه زدن روی اجسام استفاده میکنند. همین مثال، نیاز انسان به موسیقی و بهویژه حضور ذاتی سازهای کوبهای در روح او را اثبات میکند. درواقع ضربه زدن را میتوان ورای استعداد و نبوغ، یک نیاز ذاتی دانست؛ اما شاید همیشه به این فکر میکردید اولین ساز جهان چه نام داشته؟ در حقیقت آنچه از تاریخ انسانهای ماقبل تاریخ مستند و به یادگار مانده است، حضور سازی طبل گونه را در میان آنها نشان میدهد. این ساز هرچه بوده مانند اکثر سازهای کوبهای از ساختمانی متشکل از یک پوستهی رویین و بدنهای چوبی یا استخوانی درستشده و صدایی مانند طبل داشته است. طبلی که تا امروز نیز همدم سرخپوستان و قبایل بومی است. در بخش بعدی به انواع سازهای کوبهای موجود در ایران و جهان از قدیمیترین تا مدرنترین آنها اشاره خواهیم کرد.
همانگونه کخ بیان شد سازهای کوبه ای از قدیمی ترین سازهایی هستند که از هزاران سال پیش تمدن بشری از آنها استفاده میکرده است. اولین استفاده بشر از سازهای کوبه ای برای برقراری ارتباط راه دور بوده و بتدریج برای مراسم شادی، عزا، تشریفات مذهبی و … از آنها استفاده شده است.سازهای کوبه ای به همراه سازهای بادی برنجی از زمانهای دور در خدمت موسیقی بوده اند که این نشان دهنده لزوم وجودی آنها در موسیقی است. ریتم نیاز طبیعی هر انسان است و شاید یادآوری این مطلب برای شما جالب باشد که در هر فرهنگ و کشوری که نگاه کنید، کودکان علاقه مفرط دارند تا با چوب روی سطل یا شیء مشابه بکوبند که این مسئله نیاز فطری انسان به ریتم را نمایش می دهد.
اصطلاح سازهای کوبه ای یا Percussion از ریشه لاتین Percutere به معنی ضرله زدن است. اما در مجموع به تمامی سازهای که بوسیله ضربه زدن، تکان دادن و یا کشیدن با دست یا وسیله ای شبیه چکش، صوت تولید میکنند ساز کوبه ای گفته میشود. گروهی از آنها که صوت خاصی را تولید نمیکنند بعنوان المانهای تولید کننده ریتم و تزئین در تنظیم و ارکستراسیون کاربرد بسیار دارند. انواع دیگر آنها که نت خاصی تولید میکنند برای نواختن ملودی بکار میروند.
ساز کوبهای از سالیان پیش تاکنون در کشورهای مختلف نواخته شده است. سازهای کوبهای با تولید ریتمهای زیبا جایگاه ویژهای را در دنیا موسیقی به دست آوردهاند.
آنها کاملاً منحصربهفرد و خاص میباشند زیرا دسته ساز کوبهای جز معدود سازهایی است.سازهای کوبه ای به صورت عمده با دست یا بوسیله کوبه ها یا چکش هایی نواخته می شوند. برخی با تکان دادن و سایش به صدا در می آیند. ساز های کوبه ای به دو گروه تفسیم می شوند، گروه اول ساز هایی که توانایی ارایه چند نت را دارند مانند تیمپانی و ناقوس و ساز هایی که فقط قابلیت ارایه یک نت را دارند مانند مثلث و سنج.
سازهای کوبه ای با ارتفاع صوتی نا مشخص جزو جدایی ناپذیر ارکسترهای بزرگ جهان هستند و اگر کارهای بزرگ ارکسترال را دیده باشید حتما” در قسمت انتهایی نوازنده های سازهای بادی را مشاهده کردید که چگونه یک تنه در دادن ریتم به موسیقی یا تاکید برملودی سایر سازها نقش ایفا میکنند. عنصر تولید کننده صوت در این سازها یک غشای پوسته ای کشیده شده یا صفحه ها و میله های فلزی یا چوبی و … است که بوسیله مرتعش شدن تولید صوت میکنند.
در ایران سازهای دف،دایره،تنبک و دایرهزنگی جز سازهای کوبهای محسوب میشوند. در کشورهای غربی، سازهایی چون پرکاشن،کاخن و درامز سازهای کوبهای هستند. درامز، ساز پرمخاطب در بین جوانان، فقط توانایی نواختن یک نت را دارد.
مکانیسم سازهای کوبه ای
همانطور که از نامی که به خانواده ی این سازها نسبت می دهند این سازها در هنگام ضربه خوردن تولید صدا می کنند ، اما سازهای پرکاشن یا کوبه ای ممکن است تنها با ضرب آهنگ یا rhythm نواخته نشوند و می توانند دارای هارمونی و ملودی نیز باشند. وقتی بر روی پوست کشیده شده ی سازهایی مانند درامز ضربه وارد می کنیم بخاطر داشتن فضای تو خالی در ساختار این سازها ، ارتعاش ناشی از پوست کشیده شده باعث ارتعاش هوای داخل درامز می شود و هوای اطراف درامز نیز به ارتعاش در می آید. مقدار هوای داخل این سازها میزان بم بودن ساز را تنظیم می کند. و همینطور با مقدار کشیده شدن پوست روی سازهایی مانند درامز یا طبل این میزان صدا را تغییر داد.
معرفی انواع ساز های کوبه ای
با توجه به آنچه در ارتباط با قدمت سازهای کوبهای گفته شد، بدیهی است که این خانواده نسبت به سایر سازها از انواع بیشتر و متنوعتری تشکیلشده باشد. در این مقاله سازهای کوبهای با توجه به نوع کوک تقسیمبندی شدهاند. البته باید دقت داشته باشید با توجه به گستردگی سازهای کوبهای، این مقاله تمامی سازهای کوبهای موجود در جهان را در برنمیگیرد و تنها به تعدادی از آنها با توضیحات مختصر اشاره شده است.
دسته اول: سازهای کوبه ای با کوک نامعین
-
درامز
درامز به مجموعهای از سازهای کوبهای گفته میشود که در کنار یکدیگر قرار میگیرند و همه با هم یک ساز مستقل به نام درامز را تشکیل میدهند. نوازنده ساز درامز با دو تکه چوب و پدالی که زیر پایش قرار دارد بر طبلهایی که دور تا دور او قرار گرفته است ضربه میزند. این ساز بیشتر در سبکهای جاز، راک، بلوز و پاپ مورد استفاده قرار میگیرد. بد نیست بدانید درامز یا درام در زبان فارسی به معنای طبل است و به نوازنده درامز درامر میگویند. نام اجزای تشکیل دهنده این ساز عبارتند از: طبل بزرگ، طبل فلور، طبل کوچک، تام تام، جفت سنج، سنج کراش، سنج اسپلش، سنج راید و سنج چینی.
-
تمپو
تمپو یکی دیگر از سازهای کوبهای است که یک طرف آن پوست کشیده شده و طرف دیگر آن باز است. ساز تمپو در دو نوع سفالی و فلزی وجود دارد که نوع سفالی آن دارای قدمت بیشتری است. در ایران از این ساز بیشتر برای افکتهای صوتی استفاده میکنند. نوازنده ساز تمپو هنگام نواختن ساز را بین دو پا و یا گاه زیر بغل میگذارد و با کف دستان خود بر پوست ساز ضربه میزند.
-
تومبا
ساز تومبا نیز مانند درامز از مجموعه چند ساز کوبهای تشکیل شده است. در مجموع سه طبل بزرگ و دو طبل کوچک اجزای تشکیل دهنده ساز تومبا هستند که آموزش این ساز را با طبلهای کوچک شروع میکنند و با پیشرفت در ساز یک طبل به آموزش اضافه میشود تا نهایتا نوازنده به نواختن ۵ طبل مسلط شود. این ساز با هر دو دست نواخته میشود و دارای دامنه صوتی مطلوبی است.
-
کاخن
کاخن (یا کاخون) سازی شبیه به یک صندوق مکعب مسطتیل است. کاخن یک لغت ایتالیایی به معنی جعبه یا صندوق است. نوازنده برای نواختن ساز کاخن روی ساز مینشیند و با کف دستهای خود به بدنه ساز ضربه میزند. جالب است بدانید درون جعبه ساز سیمهایی از جنس سیمهای ساز گیتار نصب شده تا هنگام ضربه زدن به جعبه سیمها نیز به صدا درآیند.
-
تیمپانی
نوعی دیگر از ساز کوبهای غربی تیمپانی است که به صورت طبلهای دوتایی یا پنج تایی کنار هم قرار میگیرند. هر کدام از طبلها یک کاسه بزرگ از جنس مس هست که روی آن پوست کشیده میشود و به کمک دو چوب نواخته میشوند.
-
بانگو
بانگو یک ساز آفریقایی کوبایی است که از دو طبل در دو سایز مختلف ساخته میشود. از بانگو در سبکهای مختلف مانند سان کوبایی، سالسا و جاز آفریقایی- کوبایی و … استفاده میشود. جالب است بدانید در اسپانیا به طبل بزرگتر hembra (زن) و به طبل کوچکتر macho (مرد) میگویند.
-
تیمبال
تیمبال دو ساز کوبهای فلزی است که روی یک پایه فلزی نصب شده اند. تیمبال نسبت به ساز بانگو دارای صدایی شفافتر است. این ساز در اکثر سبکهای موسیقی مانند پاپ، جاز، راک و … کاربرد دارد.
-
سنج
سنج یک ساز کوبهای است که از یک صفحهی برنجی تشکیل شده است و با ضربه یک چوب به صدا در میآید. از این ساز برای نگه داشتن ضرب یا ریتم در قطعات استفاده میشود. گاهی به جای ضربه چوب بر صفحه دو صفحه برنجی را بر هم میکوبند و صدا را تولید میکنند.
-
جیمبه
سازی شبیه به تمپو متعلق به آفریقای شرقی است. با این ساز صداهای مختلفی میتوانند تولید کنند به همین خاطر در سبکهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد.
-
مثلث
یک ساز کوبهای فلزی به شکل مثلث و به قطر یک سانتی متر است. این ساز یک میله فلزی دارد که با ضربه میله به بدنه آن صدایی تیز و زنگوار به گوش میرسد. این ساز در ارکسترها با دیگر سازهای کوبهای همراه میشود.
-
بلوک چوبی
همانطور که از نام ساز مشخص است این ساز از یک بلوک چوبی تشکیل شده است که به کمک ضربه یک دسته چوبی صدا از آن تولید میشود. این ساز با نامهایی مانند بلوک چوبیِ چینی، کلاگ باکس، تَپ باکس نیز شناخته میشود.
-
تام تام
تام تام سازی است که در ارکسترهای کلاسیک مورد استفاده قرار میگیرد. تام تام صفحهای مدور است که به کمک ضربه یک چکش صدای آن تولید میشود. بد نیست بدانید در زبان چینی به آن گنگ میگویند.
-
دایره زنگی
یک ساز کوبهای دستی است. نوازنده ساز را در یک دست میگیرد و آن را به کف دست دیگر میکوبد تا صدایی شفاف از آن تولید شود.
-
آشیکو
آشیکو سازی مربوط به آسیای غربی است که یک طرف آن پوست کشیده میشود و با ضربه دست به پوست صدای ساز تولید میشود. این ساز صدایی شبیه به صدای ساز جیمبه را تولید میکند، ولی گستردگی صدا و توانایی اجرای صدای بم جیمبه را ندارد.
-
اودو (کوزه)
اودو یک ساز کوبهای بدون پوست شبیه به کوزه است که با ضربه زدن به بدنه آن صدا تولید میشود. این ساز مختص نیجریه است و آنها ساخت اودو را از گلدانی الهام گرفتند که به صورت اتفاقی در کنار بدنه اش یک سوراخ وجود داشت. وسعت صوتی اودو از صدای زنگدار تا بم ضعیف است. این ساز در انواع مختلف خود با نام کوزه نیز شناخته شده است.
-
تمبورین
تمبورین سازی شبیه به دایره زنگی است، ولی وسط حلقه آن پوست کشیده شده است. این ساز در اکثر اکسترها برای اجرای سر ضربها وجود دارد.
-
طبل بزرگ
طبل بزرگ یک طبل دو طرفه است که با ضربه چوب بر پوست صدای آن تولید میشود. این ساز اغلب در ارکستر سمفونیک و موسیقیهای نظامی مورد استفاده قرار میگیرد. جالب است بدانید در برخی از سبکهای موسیقی مانند هوی متال، پانک راک، جاز فیوژن، و هارد راک از پدال و با نیروی پا برای ضربه زدن به طبل بزرگ استفاده میشود.
-
زنگ یا زنگوله
زنگها در دسته سازهای کوبهای قرار میگیرند. ساز زنگ در قدیم نوعی وسیله برای خبر دادن بوده است و امروزه بیشتر در اکسترهای بزرگ کاربرد دارد.
-
طبله
طبله نوعی ساز کوبهای است که در موسیقی افغانستان و هندوستان کابرد دارد. این ساز از دو طبل با دو سایز با نامهای دایان (طبل کوچکتر) و بایان (طبل بزرگتر) تشکیل شده است. معمولا طبل کوچکتر با دست راست (دست مسلط تر) و طبل بزرگتر با دست چپ نواخته میشوند.
-
بندیر
بندیر یک ساز کوبهای قاب دار است. این ساز دارای یک قاب چوبی است که وسط آن پوست کشیده شده است. بندیر یک ساز مرسوم سنتی در آفریقای شمالی، و همچنین در مصر باستان و بینالنهرین است و بیشتر در مراسمهای خاص و اجرای سنتها مورد استفاده قرار میگیرد. در قطر قاب بندیر یک یا چند زه از جنس روده حیوانات نصب میشود تا در هنگام ضربه صدایی وزوز ایجاد کند.
-
جان جان
جان جان ساز مرسوم آفریقای غربی است که از سه ساز کوبهای با نامهای دان دونبا (بزرگ)، سانگبا (متوسط)، کان کینی (کوچک) تشکیل شده است. روی هر کدام از سازها پوست بز کشیده میشود. این ساز علاوه بر نگه داشتن ریتم در قطعه یک ملودی ظریف و زیبا به قطعه نیز اضافه میکند.
-
قاشقک
قاشقک با نام دیگر کاستانیت از یک جفت جام چوبی صدفی شکل و کوچک ساخته شده است. این ساز توسط یک تسمه نازک به انگشتان شست و سبابه نوازنده بسته میشود و آنها را به یکدیگر میزند تا به صدا درآیند.
دسته دوم: سازهای کوبه ای با کوک معین
۲۳- هنگ درام
هنگ درام یک ساز کوبهای ملودیک است که با ضربه کف دست نواخته میشود. این ساز از دو صفحه قوسی فلزی ساخته شده که روی صفحهی رویی هرکدام از نتهای موسیقی در یک فضای مشخص به شکل دایره یا بیضی فرو رفته تنظیم شده اند.
-
بلز
بلز دارای تیغههای فلزی کوچک است که هر نت روی یکی از تیغهها اجرا میشود. وسعت صوتی بلزهای موجود بین۵ /۱ تا ۲ اکتاو است. این ساز مختص آموزش موسیقی به کودکان و کلاسهای ارف است.
-
زایلافون
زایلافون یا زیلوفون یک ساز کوبهای ملودیک با چوبهایی با طولهای مختلف است که هر نت با ضربه زدن روی یکی از چوبها اجرا میشود. سازهایی مانند ماریمبا، گلوکناشپیل و ویبرافون نیز ساختمانی شبیه به زایلافون دارند.
-
متالافون
متالافون نیز مانند زایلافون است با این تفاوت که تیغههای متالافون به جای چوب از فلز تشکیل شده است.
-
ناقوس لولهای
ناقوس لولهای در دسته سازهای کوبهای با کوک معین قرار دارد. زیرا هر کدام از لولهها برای یک نت معین تنظیم شده اند.
سازهای کوبهای ایرانی
-
تمبک
اسامی تمبک، دمبک یا ضرب همگی نشان از سازی با بدنهی چوبی و رویهای پوستین دارد که در اندازههای مختلف ساخته میشود. هرچه پوست تمبک کهنهتر باشد، ساز از کیفیت بهتری برخوردار است. این ساز شرایط نگهداری منحصربهفردی دارد و شیوهی نت خوانی و نت نویسی آن نیز با سایر سازها متفاوت است. تمبک را میتوان از اجزای جدانشدنی موسیقی سنتی ایرانی برشمرد.
۲۹- دف
دف و دایره هر دو از سازهای پرکاربرد در موسیقی کلاسیک ایران هستند. دایره بیشتر در مراسم شادی و موسیقی محلی استفاده میشود. ساز دف، بااینکه سالیان دراز به دلایل تاریخی از عرصهی موسیقی ایران جدا مانده بود، اکنون نقش پررنگی در تکنوازی و گروه نوازیها ایفا میکند. این ساز از قاب چوبی و رویهی پوستین ساخته میشود و شرایط نگهداری آن نیز مانند تمبک منحصربهفرد است. دف جایگاه ویژهای در بین صوفیان و مجالس عارفانه دارد و همواره یار جدانشدنی خانقاه درویشان بوده است. گفتنی است خطهی کردستان از دیرباز تاکنون، نقش مهمی در دفنوازی و ساخت این ساز در ایران را برعهده داشته است.
۳۰- دهل سیستان
ممکن است در حکایتها و داستانهای قدیمی نام دهل و سرنا را شنیده باشید. این ساز محلی، ساختمانی شبیه به طبل دارد و دو سر آن با پوست پوشیده است. برای تولید صدا در این ساز از ضربهی چوب به رویهی پوستین دهل استفاده میشود. امروزه دهل سیستان بیشتر در مراسم شادی و گاه در کشتی محلی نواخته میشود. جالب است بدانید دهل و سرنا معمولاً در همراهی با یکدیگر نواخته میشوند.پ
۳۱- دهل خراسان
دهل خراسان نیز ساختمانی مشابه با دهل سیستانی دارد با این تفاوت که ارتفاع بدنهی چوبی در دهل خراسانی کمتر است. دهل خراسانی را با چوب و ترکه مینوازند. ضربهی چوب به پوست صدای بم و پرحجمی ایجاد میکند، در مقابل صدای برخورد ترکه با پوستهی دهل تیز و زیر است. نوازنده برای نواختن دهل معمولاً آن را با طنابی به دور گردن یا کمر خود محکم کرده و سپس درحالیکه چوب یا مضراب را در دست راست گرفته و ترکه در میان انگشتان دست چپ او قرار دارد، به پوسته ضربه میزند.
۳۲- دمام
دمام نیز ساختاری طبل گونه دارد، این ساز از یک ساختمان استوانهای فلزی یا چوبی تشکیلشده که دو طرف آن رویهای پوستین یا پلاستیکی کشیده شده است. ساز دمام معمولاً در سه اندازه و با سه کاربرد مختلف ساخته میشود. در هر گروه نوازندگی معمولاً چهار دمام معمولی وجود دارد. نوع دیگری از دمام که به دمام غمبر معروف است معمولاً در اندازهی دمام معمولی یا بزرگتر ساخته میشود. در هر گروه نوازندگی اغلب اوقات دو دمام غمبر استفاده میشود. نوع سوم دمام با نام دمام اشکون شناخته میشود، از دو دمام دیگر کوچکتر است. در هر گروه معمولاً یک دمام اشکون حضور دارد. برای نواختن دمام از دست و چوب بهطور همزمان استفاده میشود. ساز دمام از اجزای جدانشدنی مراسم عزاداری در قسمتهای جنوبی ایران مانند بوشهر و خوزستان است. گفتنی است از دمام علاوه بر مراسم عزاداری در کاربردهای دیگر و با همراهی نیانبان و نی جفتی نیز استفاده میشود.
۳۳- دُکُر
دکر یا دهلک بلوچستان، همانطور که از نامش پیداست ساختمانی مشابه با دهل دارد با این تفاوت که استوانهی بدنهی دهلک در قسمت وسط دارای برآمدگی است. دکر بهوسیلهی دست نواخته میشود و سازی محبوب در سراسر خطهی بلوچستان است. در حقیقت میتوان نوای دهلک را جز جدانشدنی عروسیها و مراسم شادی و ترانههای بلوچی دانست.
۳۴- دِسَرکوتن یا نقارهی مازندرانی
نقاره از دو ساز با ساختمان گلدانی شکل یا به شکل تخممرغ تشکیلشده است. یک سر نقاره رویهای پوستی کشیده شده و سر دیگر آن بسته است. اندازهی دو طبل متصلبههم در نقاره متفاوت است. طبل بزرگتر صدای بمی تولید میکند در مقابل صدای طبل کوچک زیر است. نقاره را با چوب یا مضراب مینوازند و معمولاً در عروسیها و مراسم شادی خطهی مازندران نواخته میشود.
۳۵- نقارهی نقارهخانه
این نقاره در حقیقت نقارهی اصیل ایرانی است که در نقارهخانه نواخته میشود. در عصر حاضر، معروفترین نقارهخانه ایران در آستان قدس رضوی قرار دارد که از چهار نوع نقارهی تخممرغی، چاشنی، طبل ساده و گورکه در آن استفاده میشود. این نقارهها هرروز در دو نوبت به صدا درمیآیند. علاوه بر این در رویدادهایی مانند سال نو نیز این نقارهها توسط نوازندگان نواخته میشوند.
نویسنده و مدرس: الناز معصومی
ویدئو توضیحات:
[button color=”green” size=”medium” link=”https://www.chargah.ir/wp-content/uploads/2021/03/MASOUMI.mp4″ icon=”” target=”true”]دانلود ویدئو[/button]